อิติ ปาฬิยํ อาคตนาเมเหว สพฺเพสํ นามานิ วุตฺตานิ โหนฺตีติ อิโต ปรํ วิสุํ วิสุํ อวตฺวา ‘‘เอเต จ อญฺเญ จา’’ติ อาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อิสิคิลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนา

[136] เอวํ เม สุตนฺติ มหาจตฺตารีสกสุตฺตํฯ ตตฺถ อริยนฺติ นิทฺโทสํ โลกุตฺตรํ, นิทฺโทสญฺหิ ‘‘อริย’’นฺติ วุจฺจติฯ สมฺมาสมาธินฺติ มคฺคสมาธิํฯ สอุปนิสนฺติ สปจฺจยํฯ สปริกฺขารนฺติ สปริวารํฯ

ปริกฺขตาติ ปริวาริตาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหตีติ ทฺวิธา สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหติ ปุเรจาริกา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ จ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ จฯ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสติ; มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ปน ปริวีมํสนปริโยสาเน ภูมิลทฺธํ วฏฺฏํ สมุคฺฆาฏยมานา วูปสมยมานา สีตุทกฆฏสหสฺสํ มตฺถเก อาสิญฺจมานา วิย อุปฺปชฺชติฯ ยถา หิ เขตฺตํ กุรุมาโน กสฺสโก ปฐมํ อรญฺเญ รุกฺเข ฉินฺทติ, ปจฺฉา อคฺคิํ เทติ, โส อคฺคิ ปฐมํ ฉินฺเน รุกฺเข อนวเสเส ฌาเปติ, เอวเมว วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ ปฐมํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร วีมํสติ, มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ตาย วีมํสนตฺถํ สงฺขาเร ปุน อปฺปวตฺติวเสน สมุคฺฆาฏยมานา อุปฺปชฺชติ, สา ทุวิธาปิ อิธ อธิปฺเปตาฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ปชานาตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวเธน อารมฺมณโต ปชานาติ, สมฺมาทิฏฺฐิํ กิจฺจโต อสมฺโมหโต ปชานาติฯ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐีติ สา เอวํ ปชานนา อสฺส สมฺมาทิฏฺฐิ นาม โหติฯ

ทฺวายํ วทามีติ ทฺวยํ วทามิ, ทุวิธโกฏฺฐาสํ วทามีติ อตฺโถฯ ปุญฺญภาคิยาติ ปุญฺญโกฏฺฐาสภูตาฯ อุปธิเวปกฺกาติ อุปธิสงฺขาตสฺส วิปากสฺส ทายิกาฯ

ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยนฺติอาทีสุ วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา อมตทฺวารํ ปญฺญเปติ ทสฺเสตีติ ปญฺญาฯ ตสฺมิํ อตฺเถ อินฺทตฺตํ กโรตีติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ

อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํฯ โพชฺฌงฺคปฺปตฺตา หุตฺวา จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ มคฺคสมฺปตฺติยา ปสฏฺฐา โสภนา ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ อริยมคฺคสฺส องฺคนฺติ มคฺคงฺคํฯ โสติ โส ภิกฺขุฯ ปหานายาติ ปชหนตฺถายฯ อุปสมฺปทายาติ ปฏิลาภตฺถายฯ สมฺมาวายาโมติ นิยฺยานิโก กุสลวายาโมฯ สโตติ สติยา สมนฺนาคโต หุตฺวาฯ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺตีติ สหชาตา จ ปุเรชาตา จ หุตฺวา ปริวาเรนฺติฯ เอตฺถ หิ สมฺมาวายาโม จ สมฺมาสติ จ โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐิํ สหชาตา ปริวาเรนฺติ ราชานํ วิย เอกรเถ ฐิตา อสิคฺคาหฉตฺตคฺคาหาฯ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ ปน ปุเรชาตา หุตฺวา ปริวาเรติ รถสฺส ปุรโต ปตฺติกาทโย วิยฯ ทุติยปพฺพโต ปฏฺฐาย ปน สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ ตโยปิ สหชาตปริวาราว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

[137] มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ ปชานาตีติ มิจฺฉาสงฺกปฺปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวเธน อารมฺมณโต ปชานาติ สมฺมาสงฺกปฺปํ กิจฺจโต อสมฺโมหโต ปชานาติฯ อิโต อปเรสุ สมฺมาวาจาทีสุปิ เอวเมว โยชนา เวทิตพฺพาฯ กามสงฺกปฺปาทโย ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺเต (ม. นิ. 1.206) วุตฺตาเยวฯ

ตกฺโกติอาทีสุ ตกฺกนวเสน ตกฺโกฯ สฺเวว จ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วิตกฺโกติ วุตฺโต, สฺเวว สงฺกปฺปนวเสน สงฺกปฺโปฯ เอกคฺโค หุตฺวา อารมฺมเณ อปฺเปตีติ อปฺปนา ฯ อุปสคฺเคน ปน ปทํ วฑฺเฒตฺวา พฺยปฺปนาติ วุตฺตํฯ เจตโส อภินิโรปนาติ จิตฺตสฺส อภินิโรปนาฯ วิตกฺกสฺมิญฺหิ สติ วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ วิตกฺเก ปน อสติ อตฺตโนเยว ธมฺมตาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อภิรุหติ ชาติสมฺปนฺโน อภิญฺญาตปุริโส วิย ราชเคหํฯ อนภิญฺญาตสฺส หิ ปฏิหาเรน วา โทวาริเกน วา อตฺโถ โหติ, อภิญฺญาตํ ชาติสมฺปนฺนํ สพฺเพ ราชราชมหามตฺตา ชานนฺตีติ อตฺตโนว ธมฺมตาย นิกฺขมติ เจว ปวิสติ จ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ วาจํ สงฺขโรตีติ วจีสงฺขาโรฯ เอตฺถ จ โลกิยวิตกฺโก วาจํ สงฺขโรติ, น โลกุตฺตโรฯ กิญฺจาปิ น สงฺขโรติ, วจีสงฺขาโรตฺเวว จ ปนสฺส นามํ โหติฯ สมฺมาสงฺกปฺปํ อนุปริธาวนฺตีติ โลกุตฺตรสมฺมาสงฺกปฺปํ ปริวาเรนฺติฯ

เอตฺถ จ ตโยปิ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน ติณฺณมฺปิ กามสงฺกปฺปาทีนญฺจ ปทจฺเฉทํ สมุคฺฆาตํ กโรนฺโต มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว สมฺมาสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชิตฺวา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน ตีณิ นามานิ ลภติฯ ปรโต สมฺมาวาจาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[138] มุสาวาทา เวรมณีติอาทีสุ วิรติปิ เจตนาปิ วฏฺฏติฯ อารตีติอาทีสุ วจีทุจฺจริเตหิ อารกา รมตีติ อารติฯ วินา เตหิ รมตีติ วิรติฯ ตโต ตโต ปฏินิวตฺตาว หุตฺวา เตหิ วินา รมตีติ ปฏิวิรติฯ อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ, สพฺพมิทํ โอรมนภาวสฺเสว อธิวจนํฯ เวรํ มณติ วินาเสตีติ เวรมณิฯ อิทมฺปิ โอรมนสฺเสว เววจนํฯ

[139] ปาณาติปาตา เวรมณีติอาทีสุปิ เจตนา วิรตีติ อุภยมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ

[140] กุหนาติอาทีสุ ติวิเธน กุหนวตฺถุนา โลกํ เอตาย กุหยนฺติ วิมฺหาปยนฺตีติ กุหนาฯ ลาภสกฺการตฺถิกา หุตฺวา เอตาย ลปนฺตีติ ลปนาฯ นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ เนมิตฺติกา, เตสํ ภาโว เนมิตฺติกตาฯ นิปฺเปโส สีลเมเตสนฺติ นิปฺเปสิกา, เตสํ ภาโว นิปฺเปสิกตาฯ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนฺติ มคฺคนฺติ ปริเยสนฺตีติ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนา, เตสํ ภาโว ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปเนตา กุหนาทิกา วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเสเยว ปาฬิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อาหริตฺวา ปกาสิตาฯ มิจฺฉาอาชีวสฺส ปหานายาติ เอตฺถ น เกวลํ ปาฬิยํ อาคโตว มิจฺฉาอาชีโว, อาชีวเหตุ ปน ปวตฺติตา ปาณาติปาตาทโย สตฺตกมฺมปถเจตนาปิ มิจฺฉาอาชีโววฯ ตาสํเยว สตฺตนฺนํ เจตนานํ ปทปจฺเฉทํ สมุคฺฆาตํ กุรุมานํ มคฺคงฺคํ ปูรยมานา อุปฺปนฺนา วิรติ สมฺมาอาชีโว นามฯ

[141] สมฺมาทิฏฺฐิสฺสาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ มคฺคสมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ, ผลสมฺมาทิฏฺฐิสฺสปิ ผลสมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สมฺมาญาณสฺส สมฺมาวิมุตฺตีติ เอตฺถ ปน มคฺคสมฺมาสมาธิมฺหิ ฐิตสฺส มคฺคปจฺจเวกฺขณํ สมฺมาญาณํ ปโหติ, ผลสมฺมาสมาธิมฺหิ ฐิตสฺส ผลปจฺจเวกฺขณํ สมฺมาญาณํ ปโหติฯ มคฺคปจฺจเวกฺขณสมฺมาญาเณ จ ฐิตสฺส มคฺคสมฺมาวิมุตฺติ ปโหติ, ผลปจฺจเวกฺขณสมฺมาญาเณ ฐิตสฺส ผลสมฺมาวิมุตฺติ ปโหตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ฐเปตฺวา อฏฺฐ ผลงฺคานิ สมฺมาญาณํ ปจฺจเวกฺขณํ กตฺวา สมฺมาวิมุตฺติํ ผลํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ

[142] สมฺมาทิฏฺฐิสฺส , ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติอาทีสุ อวเสสนิกายภาณกา ผลํ กถิตนฺติ วทนฺติ, มชฺฌิมภาณกา ปน ทสนฺนํ นิชฺชรวตฺถูนํ อาคตฏฺฐาเน มคฺโค กถิโตติ วทนฺติฯ ตตฺถ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ เวทิตพฺพา, วิทิตกรณฏฺเฐน สมฺมาญาณํ, ตทธิมุตฺตฏฺเฐน สมฺมาวิมุตฺติฯ

วีสติ กุสลปกฺขาติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ทส, ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา ทสาติ เอวํ วีสติ กุสลปกฺขา โหนฺติฯ วีสติ อกุสลปกฺขาติ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย ทส, ‘‘เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา อเนเก ปาปกา’’ติอาทินา วุตฺตา ทส จาติ เอวํ วีสติ อกุสลปกฺขา เวทิตพฺพาฯ มหาจตฺตารีสโกติ มหาวิปากทาเนน มหนฺตานํ กุสลปกฺขิกานญฺเจว อกุสลปกฺขิกานญฺจ จตฺตารีสาย ธมฺมานํ ปกาสิตตฺตา มหาจตฺตารีสโกติฯ

อิมสฺมิญฺจ ปน สุตฺเต ปญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิโย กถิตา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺฐิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ผลสมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณาสมฺมาทิฏฺฐีติฯ ตตฺถ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิํ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ปชานาตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ นามฯ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตา กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺฐิ นามฯ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตี’’ติ เอตฺถ ปน มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ผลสมฺมาทิฏฺฐีติ ทฺเวปิ กถิตาฯ ‘‘สมฺมาญาณํ ปโหตี’’ติฯ เอตฺถ ปน ปจฺจเวกฺขณาสมฺมาทิฏฺฐิ กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[143] สมฺมาทิฏฺฐิํ เจ ภวํ ครหตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นามายํ โสภนาติ วทนฺโตปิ สมฺมาทิฏฺฐิ นามายํ น โสภนาติ วทนฺโตปิ สมฺมาทิฏฺฐิํ ครหติ นามฯ โอกฺกลาติ โอกฺกลชนปทวาสิโนฯ วสฺสภญฺญาติ วสฺโส จ ภญฺโญ จาติ ทฺเว ชนาฯ อเหตุวาทาติ นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ เอวมาทิวาทิโนฯ อกิริยวาทาติ กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ เอวํ กิริยปฏิกฺเขปวาทิโนฯ นตฺถิกวาทาติ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิวาทิโนฯ เต อิเมสุ ตีสุปิ ทสฺสเนสุ โอกฺกนฺตนิยามา อเหสุํฯ กถํ ปเนเตสุ นิยาโม โหตีติฯ โย หิ เอวรูปํ ลทฺธิํ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน สชฺฌายติ วีมํสติ, ตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย กโรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ ทินฺนํ, กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติฯ ปฐมชวเน สเตกิจฺโฉ โหติ, ตถา ทุติยาทีสุฯ สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺโฉ อนิวตฺตี อริฏฺฐกณฺฑกสทิโส โหติฯ

ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปิ, นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกว โหติ, ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณญฺจฯ อภพฺโพ ตสฺส อตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํ, วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต ปถวีโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถิฯ วสฺสภญฺญาปิ เอทิสา อเหสุํฯ นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ อตฺตโน นินฺทาภเยน ฆฏฺฏนภเยน อุปวาทภเยน จาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนา

[144] เอวํ เม สุตนฺติ อานาปานสฺสติสุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺเญหิ จาติ ฐเปตฺวา ปาฬิยํ อาคเต ทส เถเร อญฺเญหิปิ อภิญฺญาเตหิ พหูหิ สาวเกหิ สทฺธิํฯ ตทา กิร มหา ภิกฺขุสงฺโฆ อโหสิ อปริจฺฉินฺนคณโนฯ

โอวทนฺติ อนุสาสนฺตีติ อามิสสงฺคเหน ธมฺมสงฺคเหน จาติ ทฺวีหิ สงฺคเหหิ สงฺคณฺหิตฺวา กมฺมฏฺฐาโนวาทานุสาสนีหิ โอวทนฺติ จ อนุสาสนฺติ จฯ เต จาติ จกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํฯ อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ชานนฺตีติ สีลปริปูรณาทิโต ปุพฺพวิเสสโต อุฬารตรํ อปรํ กสิณปริกมฺมาทิวิเสสํ ชานนฺตีติ อตฺโถฯ

[145] อารทฺโธติ ตุฏฺโฐฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อปฺปตฺตสฺส อรหตฺตสฺส ปาปุณนตฺถํฯ เสสปททฺวเยปิ อยเมว อตฺโถฯ โกมุทิํ จาตุมาสินินฺติ ปจฺฉิมกตฺติกจาตุมาสปุณฺณมํฯ สา หิ กุมุทานํ อตฺถิตาย โกมุที, จตุนฺนํ วสฺสิกานํ มาสานํ ปริโยสานตฺตา จาตุมาสินีติ วุจฺจติฯ อาคเมสฺสามีติ อุทิกฺขิสฺสามิ, อชฺช อปวาเรตฺวา ยาว สา อาคจฺฉติ, ตาว กตฺถจิ อคนฺตฺวา อิเธว วสิสฺสามีติ อตฺโถฯ อิติ ภิกฺขูนํ ปวารณสงฺคหํ อนุชานนฺโต เอวมาหฯ

ปวารณสงฺคโห นาม ญตฺติทุติเยน กมฺเมน ทิยฺยติ กสฺส ปเนส ทิยฺยติ, กสฺส น ทิยฺยตีติฯ อการกสฺส ตาว พาลปุถุชฺชนสฺส น ทิยฺยติ, ตถา อารทฺธวิปสฺสกสฺส เจว อริยสาวกสฺส จฯ ยสฺส ปน สมโถ วา ตรุโณ โหติ วิปสฺสนา วา, ตสฺส ทิยฺยติฯ ภควาปิ ตทา ภิกฺขูนํ จิตฺตาจารํ ปริวีมํสนฺโต สมถวิปสฺสนานํ ตรุณภาวํ ญตฺวา – ‘‘มยิ อชฺช ปวาเรนฺเต ทิสาสุ วสฺสํวุฏฺฐา ภิกฺขู อิธ โอสริสฺสนฺติฯ ตโต อิเม ภิกฺขู วุฑฺฒตเรหิ ภิกฺขูหิ เสนาสเน คหิเต วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ สเจปิ จาริกํ ปกฺกมิสฺสามิ, อิเมสํ วสนฏฺฐานํ ทุลฺลภเมว ภวิสฺสติฯ มยิ ปน อปวาเรนฺเต ภิกฺขูปิ อิมํ สาวตฺถิํ น โอสริสฺสนฺติ, อหมฺปิ จาริกํ น ปกฺกมิสฺสามิ, เอวํ อิเมสํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานํ อปลิพุทฺธํ ภวิสฺสติฯ